Zihinsel Engelli Bireyler
Dünya, senden olmayanlarla birlikteyken güzeldir. Onların size kattıklarıyla yaÅŸarsınız. Herkes beyaz olsa, o zaman nasıl fark edeceksiniz beyazı? Beyaz en güzel siyahta belli eder kendini. Bizi biz yapan yegane ÅŸey, bizden olmayan deÄŸil midir? YaÅŸamak biraz da, senden farklı olanların gözünden görmektir dünyayı...
Åžüphesiz ki hiçbir birey aynı deÄŸildir. Her birey kendine ait özellikleriyle var olur ve özeldir. Ä°nsanoÄŸlu pek çok bireyde ortak olarak görülen özelliklere sahip olan bireyi normal, farklılık gösteren bireyi ise anormal olarak nitelendirmiÅŸtir. Oysa farklılık gösteren bireylere göre de normal olmayan bizler deÄŸil miyiz? Öyleyse nedir normal? Kime ve neye göre normal? Bireyleri belli özelliklerine göre kalıplara koymak, kendimizden ayırmak yerine, o özellikleriyle kabul edip, beraber yaÅŸamalıyız. Çünkü bireysel farklılıklar, kiÅŸinin kendisidir.
Bu baÄŸlamda bireysel farklılıklar din, kültür ve etnik yapıda olduÄŸu gibi kiÅŸinin zihinsel, psikolojik ve fiziksel özelliklerinde de gözlemlenebilir. Öyle ki kimimiz okumayı hızlı öÄŸreniriz, kimimizin yavaÅŸ, kimimiz matematikte baÅŸarılı, kimimiz Türkçe’de. Dolayısıyla her ne kadar belli yaÅŸ gruplarının kendine ait ortak geliÅŸimsel özellikleri olsa da, bazı bireylerin akademik, sosyal, biliÅŸsel ve öz bakım becerileri birbirinden farklı geliÅŸebilir. GeliÅŸimsel olarak akranlarından farklılık gösteren özel bireylerden biri de zihin engelli bireylerdir.
Zihin Engeli Nedir? Zihin Engelli Birey Kimdir?
Bilimsel çalışmalarda ve çeÅŸitli kurumlarda bu durum için “zihin yetersizliÄŸi”, “zihinsel yetersizlik”, “zihin engeli” ve “zeka geriliÄŸi” gibi farklı terimler kullanılmaktadır. Biz bu yazıda “zihin engeli” terimini kullanacağız.
​
Zihin engeli bir geliÅŸimsel yetersizlik türüdür. Zihin engeli, genel anlamda bireylerin zihinsel geliÅŸmesindeki gecikmeler, çevreye uygun olmayan davranışlar ya da olgun olmayan tepkilerde bulunma, akademik, psikolojik, fiziksel, sosyal ve dil geliÅŸimi alanlarında ortalamanın altında performansta bulunmayla kendini gösterir. Zihin engeli olan çocuklar, akıl yürütme, soyut kavramları anlama ve zihinsel iÅŸlemler yapmada zorluk yaÅŸadıkları için genellikle sınıf düzeyinin gerisinde kalmaktadırlar. Zihin engelinin ne olduÄŸuna dair yapılan çalışmalarda pek çok farklı tanıma rastlanmaktadır.
Günümüzde en sık kullanılan en güncel tanım ise Amerikan Zihinsel ve GeliÅŸimsel Yetersizlikler BirliÄŸi (AAIDD-American Association on Intellectual and Developmental Disabilities)’nin yapmış olduÄŸu tanımdır. AAIDD’nin 2010 yılında yapmış olduÄŸu tanıma göre zihin engeli, “zihinsel iÅŸlevlerde ve uyumsal davranışlarda gözlenen önemli düzeyde sınırlılıkların karakterize ettiÄŸi; biliÅŸsel, sosyal ve pratik uyumsal becerilerde kendini gösteren bir yetersizlik türüdür. Bu yetersizlik 18 yaşından önce ortaya çıkmaktadır”.
Özel EÄŸitim Hizmetleri YönetmeliÄŸi (2012)’nde ise zihin engelli bireyler “Zihinsel iÅŸlevler bakımından ortalamanın iki standart sapma altında farklılık gösteren, buna baÄŸlı olarak kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki geliÅŸim döneminde ortaya çıkan ve özel eÄŸitim ile destek eÄŸitim hizmetlerine ihtiyaç duyan birey ifade eder” ÅŸeklinde tanımlanmıştır.
Zihin Engelinin Nedenleri
Zihin engelinin birçok nedeni olduÄŸu bilinmekle birlikte, pek çoÄŸunun nedeni henüz açıklanamamaktadır. Zihin engelinin nedenleri oldukça karmaşık olabilir ve çeÅŸitli durumlar birbiriyle etkileÅŸime girebilir. Dolayısıyla nedenler zihin engelinin oluÅŸ zamanına göre doÄŸum öncesi, doÄŸum anı ve doÄŸum sonrası nedenler olarak üç grupta ele alınabilir.
1. DoÄŸum öncesi nedenler: *Kromozomal bozukluklar (Down sendromu, fragile X, Williams sendromu, Prader-Willi sendromu), *metabolizmanın iÅŸleyiÅŸiyle ilgili sorunlar (fenilketonüri/PKU), *beyin geliÅŸimi ile ilgili sorunlar (mikrosefali, hidrosefali) ve *çevresel faktörler (fetal alkol sendromu).
2. Doğum anı nedenleri: Bebeğin doğum sırasında oksijensiz kalması ve beyin sarılmasından kaynaklanan beyin incinmesi gibi durumlar.
3. DoÄŸum sonrası nedenler: ÇocuÄŸun geçirmiÅŸ olduÄŸu hastalıklar (örneÄŸin menenjit), geçirmiÅŸ olduÄŸu kazalar (örneÄŸin trafik kazaları, yaralanmalar), yetersiz beslenme ve fiziksel istismar.
Zihin Engelini Nasıl Önleyebiliriz?
Zihin engelini önlemeye yönelik üç düzeyden oluÅŸan bir önleme süreci önerilmektedir:
Birinci düzey önleme; olası bir zihin engeline yol açabilecek durumların önlenmesidir. ÖrneÄŸin, annenin hamileliÄŸi sırasında alkol, sigara vb. kullanmaması, zehir maddelerden uzak durması gibi.
Ä°kinci düzey önleme; hali hazırda var olan bir durumun zihin engeline yol açmasının önlenmesidir. ÖrneÄŸin, fenülketonirili bir bebeÄŸin uygun diyet alması, genetik yapısındaki sorunu gidermez ancak zihin engeli oluÅŸmasını önleyebilir.
Üçüncü düzey önleme; zihin engelini en alt düzeye çekebilmek ve engele neden olan durumların yarattığı ikincil etkileri önlemek için yapılan çalışmalardır. ÖrneÄŸin, yeni travma ve yaralanmalardan kaçınma, toksik etkiyi azaltma, risk grubundaki çocuklara erken eÄŸitim sunma gibi.
Zihin Engelli Çocukların BiliÅŸsel Özellikleri
Akademik kavramları geç ve güç öÄŸrenirler. En çok sorunu akademik etkinliklerde yaÅŸarlar.
-
Dikkat süreleri kısa ve dağınıktır.
-
Ä°lgileri kısa sürelidir.
-
Soyut terim, tanım ve kavramları çok geç ve güç anlar ve kavrarlar.
-
Zaman kavramları çok geç ve güç geliÅŸir.
-
Konuşma gelişimleri zihin yetersizliğinin derecesine bağlı olarak yavaş gelişir.
-
Kazandıkları bilgi ve becerileri yalnız öÄŸrendikleri durumlarda ve ÅŸekilde uyguladıkları için kazandıkları bilgileri, iliÅŸkilerine göre gruplamada ve genelleme yapmada zorlanırlar.
-
Yeni durumlara uyum saÄŸlamada zorluk çekerler.
-
En basit yapabilecekleri iÅŸlerde bile küçük bir baÅŸarısızlığa düÅŸer düÅŸmez iÅŸi derhal bırakma eÄŸilimi gösterirler.
-
Kendilerinden küçükler ile iliÅŸki kurmayı ve oynamayı tercih ederler.
-
Gördükleri, duydukları ve öÄŸrendikleri ÅŸeyleri çabuk unuturlar.
-
Algıları ve tepkileri basittir.
​
​
Bu özellikler genel olarak tüm zihin engelli çocuklarda görülmekte ancak bu becerilerdeki baÅŸarısı zihin yetersizliÄŸinin derecesine göre deÄŸiÅŸmektedir. ÖrneÄŸin; hafif derecede zihin yetersizliÄŸi olan çocuklar okuma-yazma, matematik gibi okul ile ilgili temel becerileri kazanabilirler. Orta derecede yetersizliÄŸi olan çocukların çoÄŸunluÄŸu ise okuma-yazma ve aritmetik becerileri ancak, sık karşılaÅŸtıkları bazı sözcükleri, iÅŸaretleri ve sayıları tanıyabilirler.
Zihin Engelli Çocukların Sosyal ve Duygusal Özellikleri
Yakın çevresindekilerle kolay dostluk kurmada ve kurdukları dostlukları uzun süre devam ettirmede zorluk yaÅŸarlar.
​
-
Sosyal ipuçlarını kavramada zorlanırlar.
-
Sosyal iliÅŸkilerinde grup içinde daima baÅŸkalarına bağımlı olmayı tercih ederler.
-
Liderlik sorumluluÄŸunu almaktan çekinirler.
-
Kendi kendilerine bir işi başlatma ve devam ettirmede zorlanırlar.
-
Duygu ve düÅŸüncelerini açık ve bağımsız olarak ifade etmede güçlük yaÅŸarlar [2].
-
BaÅŸkalarının bakış açısını anlama ve baÅŸkalarının yerine kendini koyarak düÅŸünebilme gibi becerileri geç ve güç kazanırlar.
-
Genellikle güvendikleri kimsenin onayını bekler ve yardımına gereksinim duyarlar.
-
Oyun ve toplum kurallarına uymakta zorluk çekerler.
-
Toplumsal görgü kurallarına uymada güçlük gösterirler. Sosyal iliÅŸkilerde her ÅŸeyin kendilerine ait olmasını isterler.
​
Yaşıtlarından kabul gördüklerinde hafif derecede zihin yetersizliÄŸi olan çocuklar onlarla bir arada olup kolayca anlaÅŸabilirler. Orta derecede yetersizliÄŸi olan çocuklar daha çok kendi yaÅŸ grubu ile deÄŸil, kendinden küçük çocuklarla arkadaÅŸlık edip, oyun oynarlar ancak sıklıkla yalnızlığı tercih etme eÄŸilimindedirler. Oyun ve sosyal
kurallara uymakta güçlük çekerler.
​
​
​
Zihin Engelli Çocukların Dil ve KonuÅŸma Özellikleri
Alıcı ve ifade edici dil becerileri sınırlıdır.
-
Karşılıklı konuÅŸma becerilerinde konuÅŸmayı baÅŸlatmada güçlük yaÅŸarlar.
-
Belirli bir konu çerçevesinde bir hikâyeyi anlatmada zorluk yaÅŸarlar.
-
GecikmiÅŸ konuÅŸma, ses üretimi bozukluÄŸu, kekemelik ve artikülasyon (ses ekleme-düÅŸürme, hece ekleme-düÅŸürme gibi) bozukluÄŸu yaÅŸarlar.
Dil geliÅŸiminde zihin engelinin derecesi önemli bir etmendir. Bu nedenle zeka bölümü puanı 50’nin üzerinde olan çocukların dil becerilerinde belli derecede yetersizlik ortaya çıkmakta, zeka bölümü puanı 50’nin altında olan çocuklarda ileri derecede dil ve konuÅŸma problemleri görülmektedir. Ağır derecede zihin engelli çocukların hafif derecede zihin engelli çocuklara göre zihin yetersizliÄŸine baÄŸlı olarak konuÅŸmaları daha geç geliÅŸmekte ve daha fazla konuÅŸma bozukluÄŸu göstermektedirler.
​
Hafif derecede zihin yetersizliÄŸi olan çocuklar normal yaşıtlarına göre daha geç konuÅŸmaya baÅŸlarlar. Sözcüklerde bazı sesleri atlama, bazı sesleri ekleme veya sesleri yanlış söyleme gibi konuÅŸma bozuklukları görülür. Sınırlı sözcük ve cümlelerle de olsa çevresindekilerle konuÅŸarak iletiÅŸim kurabilirler. Orta/ağır derecede zihin yetersizliÄŸi olan çocuklar konuÅŸma problemlerine ek olarak çok daha sınırlı sözcük ve cümlelerle duygu, düÅŸünce ve isteklerini ifade edebilirler. KonuÅŸmanın çok sınırlı ya da hiç olmadığı durumlarda isteklerini ifade etmek için sesler ya da iÅŸaretler kullanabilirler.
Zihin Engelli Çocukların Davranışsal Özellikleri
Zihin engelli çocuklar kendi içlerinde önemli bireysel farklılıklar gösterirler. Bazı tipik ve psikolojik ve davranış özelliklerinden bahsedilmesine karşın tüm zihin engelli çocukların bu özelliklere sahip oldukları anlamı çıkartılmamalıdır.
Zihin engelli çocuklarda dikkat problemleri yoÄŸun olarak görülmektedir. ÖÄŸrenme problemlerinin
önemli bir bölümü dikkat problemlerinden kaynaklanmaktadır. Dikkat ve hatırlama, kendini düzenleme ve güdülenmedeki sorunlar ise akademik ödevlerde baÅŸarısızlıkları beraberinde getirmektedir.
Zihin engelli çocukların sınırlı zihinsel yeteneklerinden dolayı, normal geliÅŸim gösteren akranlarına göre problemlerle baÅŸ etme yetenekleri sınırlıdır. Zihin yetersizliÄŸine baÄŸlı olarak ortaya çıkan anlama, kavrama ve problemlerle baÅŸ etmedeki bu güçlükler çocukların sosyal ortamlarda uygun davranışları sergilemelerinde, sosyal kuralları anlamaları ve uygulamalarında sorunlar yaÅŸamalarına neden olmaktadır. Bununla birlikte; zihin engelli çocuklar, ihtiyaçlarını ifade edememe ve diÄŸer bireylerle iletiÅŸim kuramama gibi yetersizlikleri sonucu hırçınlık, inatçılık gibi uygun olmayan davranışlar sergileyebilmektedirler. Uygun olmayan davranışların temel amacı ise dikkat çekmedir.
​
Zihin engelinin derecesi arttıkça bu davranışların görülme sıklığı da artmaktadır. Özellikle ağır derecede zihin engelli çocuklarda tekmeleme, vurma, saç çekme, tükürme, kendini yaralama gibi uygun olmayan davranışlar daha yaygındır.
​
Erken dönemlerde görülen uygun olmayan davranışların daha sonraki dönemlerde görülecek olan daha ciddi uygun olmayan davranışlara dönüÅŸmemesi için erken dönemde tespit edilip gerekli önleyici müdahalelerin zamanında yapılması önemlidir. Zihin engelli çocukların uygun olmayan davranışlarının giderilmesi için özel eÄŸitim alanında birçok farklı yöntem ve teknik kullanılmaktadır.